Marx ve Engels, kapitalist gelişme açısından geri ülkelerde sosyalizmin olasılığı sorununu, ömürlerinin sonlarına doğru, Rus devrimcileriyle tartışmak durumunda kalırlar. Daha önce Marx’ın Vera Zasuliç ile mektuplaşmalarından söz etmiştik. Daha sert bir tartışma Engels ile Tkaçyev arasında yaşanır.
Kapitalizmin gelişmesini mi bekleyeceğiz?
Doğal olarak Rus devrimcileri, bulundukları ülkede devrimin ve sosyalizmin olanağını araştırmaktaydılar. Fakat Marx’ın, Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı’daki ünlü önsözü (Marx şöyle yazar: “İçerebildiği bütün üretici güçler gelişmeden önce, bir toplumsal oluşum asla yok olmaz; yeni ve daha yüksek üretim ilişkileri, bu ilişkilerin maddi varlık koşulları, eski toplumun bağrında çiçek açmadan, asla gelip yerlerini almazlar.”1) ve elbette Kapital kafaları karıştırmıştır.
Marx’ın yazdıkları, Rusya’da sosyalist devrimin ancak Rus kapitalizmi gelişimini tamamladığında gündeme gelebileceği, bunu beklemek gerektiği biçiminde anlaşılmıştır.
Tkaçyev: “Devrimci coşkudan yoksunsun”
Rus Narodniklerinin radikal kanadının temsilcilerinden Pyotr Tkaçyev, 1874 tarihli “Engels’e Açık Mektup” adlı makalesinde, Engels’i devrimci coşkudan yoksun olmakla suçlar ve devrimin geri ülkelerdeki şansıyla ilgili kendi görüşlerini geliştirir.
Tkaçyev’e göre, özellikle eski ekonomik ilişkilerin zamanı dolup, yaşamını tamamlayıp, yenilerinin yeterince gelişmediği geçiş dönemlerinde, tümüyle yeni bir evreye geçme olanağı vardır. Tkaçyev daha da ileri gidip, Alman köylü önderi Thomas Münzer’in yenilgisinin tarihsel açıdan kaçınılmaz bir sonuç olduğunu söyleyen Engels’in hatalı düşündüğünü söyler ve “Münzer pekâlâ kazanabilirdi ve onun zaferi Alman kitlelerini, kapitalizm düzeni sırasında çekecekleri sıkıntılardan kurtarmış olurdu” diye yazar.2,3
Engels: “Sosyalizmin abc’sinden bile habersizsin”
Tkaçyev’in bu sert eleştirisine Engels’in yanıtı gecikmez. 1875 tarihli “Rus Tarım Komünü Üzerine Düşünceler” başlıklı makalesinde Engels, Tkaçyev’in Rus halkının/köylüsünün, bilinçsiz de olsa, sosyalizme, eğitimli Batı Avrupa halklarından daha yakın olduğu iddiasıyla dalga geçer; Tkaçyev’in sosyalizmin abc’sinden bile habersiz olduğunu söyler ve şöyle yazar:
“Bu ancak komünal mülkiyetin kesin olarak dağılıp yok olmasından önce, Rus köylüsüne, geçişin gerekli koşullarını sağlayacak olan, özellikle bu yüzden tüm tarım sisteminde gerekli alt üst oluşu gerçekleştirebilmek için gereksindiği maddi kaynakları sunacak olan Batı Avrupa’da muzaffer bir proletarya devrimi başarıldığı takdirde olabilir. Sonuç olarak, Bay Tkaçev, Rus köylülerinin ‘mülk sahibi’ oldukları halde, mülksüz olan Batı Avrupa işçilerinden ‘komünizme daha yakın’ olduklarını iddia ederken saçmalamıştır. Bunun tam tersi doğrudur. Eğer Rus komünal mülkiyetini kurtaracak ve ona yeni, capcanlı bir biçime dönüşme olanağını sağlayacak olan bir şey varsa, o da Batı Avrupa’daki proletarya devrimidir.”4
Plehanov da Lenin’i ‘Tkaçyevcilikle’ suçluyor
Görüldüğü gibi Engels, Rus Narodniklerine Rusya’da kapitalizmin gelişmesini beklemelerini salık vermemiştir belki ama Batı Avrupa’daki proleter devrimi beklemeleri gerektiğini, başka bir çarelerinin olmadığını da eklemiştir.
İlginçtir, daha sonraki yıllarda Plehanov aynı fikirleri Lenin’e karşı kullanır ve Lenin’i Tkaçyevcilikle suçlar. Oysa Lenin’in stratejisi Engels’inkiyle bağdaşmaz ama Tkaçyev’inkinden de farklıdır; tabii iki tartışma arasında dünya çapında önemli gelişmelerin yaşandığı bir 30-40 yıl bulunduğu da göz ardı edilmemeli.
NOT: 19. yüzyıl sosyalistleri arasında, kapitalist gelişme açısından geri ülkelerde sosyalizmin şansına ilişkin yapılan tartışmalar, E. Helvacıoğlu’nun Bilim ve Gelecek’in Ağustos 2018 tarihli 174. sayısında yayımlanan makalesinde geniş olarak ele alınıyor.
Yazıya buradan ulaşabilirsiniz.
Dipnotlar
1) Karl Marx, Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı, Önsöz, Çev. Sevim Belli, Sol Yayınları, Temmuz 1979.
2) Andrzej Walicki, Rus Düşünce Tarihi – Aydınlanmadan Marksizme, Çev. Alâeddin Şenel, İletişim Yayıncılık, 2. baskı, Haziran 2013, s.380.
3) Thomas Münzer, 1525’te tüm Almanya’yı saran köylü ayaklanmasının önderidir. Ayaklanma sırasında köylüler feodal angarya ve yükümlülükleri reddettiler ve serfliğin kaldırılmasını istediler. Ayaklanmanın yenilgiye uğramasından sonra yakalanan Münzer, ağır işkenceler sonrasında kafası kesilerek idam edildi. F. Engels, Köylüler Savaşı adlı eserinde (Sol Yayınları, Çev. Kenan Somer) bu ayaklanmayı analiz eder, Harekete ve Münzer’e büyük değer biçer, ama tarihsel olarak yenilgisinin kaçınılmaz olduğunu belirtir.
4) K. Marx – F. Engels, Kapitalizm Öncesi Ekonomi Biçimleri, Çev. Mihri Belli, Sol Yayınları, İkinci (genişletilmiş) baskı, Nisan 1977, s.280.
Kaynak: 1 Ağustos 2018. Bilim ve Gelecek Dergisi
